Որքանո՞վ է իրավաչափ 2008-ի նախագահական ընտրությունների արդյունքների վերաբերյալ ՀՔԾ հայտարարությունը

GPartners իրավաբանական ընկերությունը, մի շարք հրավիրված իրավաբանների մասնակցությամբ, իրականացրել է 2008 թվականի նախագահական ընտրությունների արդյունքների և հատուկ քննչական ծառայության գործողությունների վերաբերյալ հետազոտություն:

Հետազոտությունը բաղկացած է մի քանի մասից.

• Ընտրությունների արդյունքների վերջնականությունը
• Սահմանադրական դատարանի դիրքորոշումը
• Սահմանադրական դատարանի և նրա որոշումների տեղը իրավական համակարգում
• Քրեական օրենսգրքի 300.1 հոդվածի կիրառելիությունը

Հետազոտության արդյունքներն ամփոփված են եզրակացության մեջ:

Հետազոտությունը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ:

Հիշեցնենք, որ GPartners ընկերության նախորդ՝ հուլիսի 16-ին հրապարակած հետազոտությունը վերաբերում էր Արտակարգ դրություն հայտարարելու վերաբերյալ ՀՀ նախագահի լիազորություններին:

2008թ. ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՔՆԵՐԻ ԵՎ ՀԱՏՈՒԿ

ՔՆՆՉԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄ

ՆԱԽԱԲԱՆ

2018 թվականի հուլիսի 3-ին Հատուկ քննչական ծառայությունը տարածել է հաղորդագրություն, որում նշվում է, որ 2008 թվականի մարտի 1-ից 2-ն ընկած ժամանակահատվածում Երևան քաղաքում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ քրեական գործով 2018 թվականի հուլիսի 3-ին քրեական գործ է հարուցվել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 300.1-ին հոդվածի 1-ին մասի հատկանիշներով՝ Հայաստանի Հանրապետության գործադիր մարմնի ղեկավար անձի՝ պաշտպանության նախարարի և այլ անձանց կողմից 2008 թվականի փետրվարի 23-ից մինչև նույն թվականի մարտի 2-ն ընկած ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը բռնությամբ տապալելու դեպքի առթիվ:

1. ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐՋՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

1.1 Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը (Կենտրոնական հանձնաժողով) 2008 թվականի փետրվարի 24-ի թիվ 24-Ա որոշմամբ ամփոփել և հաստատել է 2008 թվականի փետրվարի 19-ին կայացած Հանրապետության Նախագահի ընտրությունների արդյունքները: Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Ընտրական օրենսգրքի 83-րդ և 84-րդ հոդվածների 1-ին կետերի` Կենտրոնական հանձնաժողովը որոշում էր ընդունել այն թեկնածուի` Հանրապետության Նախագահ ընտրվելու մասին, որին կողմ էր քվեարկել բոլոր թեկնածուներին կողմ քվեարկած ընտրողների թվի կեսից ավելին:

1.2 2008 թվականի մարտի 8-ին Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը (Սահմանադրական դատարան) անփոփոխ է թողել Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի թիվ 24-Ա որոշումը, որտեղ քննության առիթ էին հանդիսացել Հանրապետության Նախագահի թեկնածուներ Տիգրան Կարապետյանի և Լևոն Տեր-Պետրոսյանի` համապատասխանաբար փետրվարի 27-ի և 29-ի դիմումները:

1.3 Անհրաժեշտ է նաև հիշատակել Եվրոպայի Խորհրդի թիվ 1609 բանաձևի 9-րդ և թիվ 1620 բանաձևի 4.11.1 կետերը որոնք իրենց մտահոգությունն են հայտնում այն փաստի առթիվ, որ ընդդիմության ոչ բոլոր ուժերն են ճանաչել Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-736 որոշումը, որով ուժի մեջ է թողնվել Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի որոշումը:

2. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ

2.1 Ելնելով գործի քննության արդյունքներից` Սահմանադրական դատարանը ըստ էության լուծեց Հանրապետության Նախագահի ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճը` ուժի մեջ թողնելով Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի որոշումը: Ավելին` 2005 թվականի Սահմանադրության 102-րդ հոդվածով, Սահմանադրական դատարանի որոշումը վերջնական էր և ուժի մեջ մտավ հրապարակման պահից:

2.2 Հիմնավորելով իր դիրքորոշումը` Սահմանադրական դատարանը կարևորել է միջազգային դիտորդական առաքելությունների դերը ընտրական գործընթացներում և արձանագրել է, որ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի փետրվարի 19-ի ընտրությունները մեծապես անցկացվել են Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության և Եվրոպայի խորհրդի նկատմամբ ստանձնված Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններին և չափանիշներին համապատասխան:

2.3 Սահմանադրական դատարանը զարգացնելով վերլուծությունը նշել է, որ առանձին ընտրատեղամասերում կամ ընտրատարածքներում կատարված ընտրախախտումները չեն կարող հիմք հանդիսանալ ենթադրելու, որ նմանատիպ խախտումներ եղել են նաև այլ տեղամասերում ևս, ինչպես նաև չեն կարող հիմք հանդիսանալ ամբողջ ընտրական գործընթացի օրինականությունը կասկածի տակ դնելու համար: Այնուհետև հավելել է, որ ընտրությունների արդյունքում ընդունված որոշումն անվավեր ճանաչելու հիմք կարող են հանդիսանալ միայն օրենքով սահմանված կարգով փաստարկված այն կոնկրետ խախտումները, որոնք էական ազդեցություն են ունեցել կամ կարող էին ունենալ ընտրությունների վերջնական արդյունքների վրա:

2.4 Դատարանի որոշումով նաև արձանագրվել է, որ նույնիսկ այն պայմաններում, երբ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը և Հեռուսատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովը արդյունավետ կերպով չեն իրականացրել ընտրական գործընթացներին առընչվող իրենց պարտականությունները, այնուամենայնիվ թեկնածուներին հաջողվել է իրենց տեսակետը արդյունավետ կերպով հասցնել ընտրողներին:

2.5 Վերլուծության վերջում Սահմանադրական դատարանը արձանագրում է, որ առկա իրավակարգավորումների, դրանց կիրառման պրակտիկայի, փաստական հանգամանքների և գործի նյութերի համադրման արդյունքում հանգել է այն եզրակացության, որ տվյալ իրավիճակում Կենտրոնական Ընտրական Հանձնաժողովը չէր կարող կայացնել այլ որոշում:

3. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԵՎ ՆՐԱ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ՏԵՂԸ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ

3.1 Հայաստանի Հանրապետության գործող Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ սահմանադրական արդարադատությունը իրականացնում է Սահմանադրական դատարանը՝ ապահովելով Սահմանադրության գերակայությունը: Սահմանադրության գերակայությունը Սահմանադրական դատարանը ապահովում է` պաշտպանելով և մեկնաբանելով սահմանադրական նորմերը:7 Առաջին դեպքում Սահմանադրական դատարանը վեր է հանում Սահմանադրությանը հատուկ ներքին տրամաբանությունը և սկզբունքները, իսկ երկրորդ դեպքում՝ ստեղծում վերլուծական գործիքներ, որոնց միջոցով ներդաշնակեցվում է սահմանադրական նորմերի ընկալումը:

3.2 Պետք է նշել, որ Սահմանադրական դատարանի մեկնաբանման ֆունկցիան ուղղորդիչ դեր է կատարում հանրային իշխանության համար:8 Ասվածը անհրաժեշտ է ընկալել ոչ թե քաղաքական ուղորդման առումով այլ միայն այն իրավիճակների համար, երբ հանրային իշխանության մարմինը խնդիր ունի կողմնորոշվելու իր լիազորությունների շրջանակներում՝ հանրային իշխանության այլ մարմնի լիազորությունների դաշտ մտնելու վտանգից խուսափելու նպատակով: Փաստորեն, սրանով Սահմանադրական դատարանը սահմանում է իրավական համակարգի հիմունքները:

3.3 Սահմանադրության 170-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` Սահմանադրական դատարանի որոշումները և եզրակացությունները վերջնական են (res judicata սկզբունք) և ուժի մեջ են մտնում հրապարակման պահից։ Այս համատեքստում կարևոր է շեշտել, որ Սահմանադրական դատարանը իր էությամբ սահմանադրական արդարադատություն իրականացնող մարմին է, այսինքն՝ դատարան, ինչի ուժով նրա կողմից ընդունված ակտերը ունեն անշրջելի քաղաքական հետևանքներ: 9 Հավելենք նաև, որ իրականացնելով իր գործառույթը Սահմանադրական դատարանը իր ակտերի միջոցով ստեղծում է իրավանորմեր, որոնք դառնում են առկա իրավական համակարգի մասը: Արդի իրավական համակարգերում մատնանշված առանձնահատկությունը դառնում է գերակա՝ սահմանադրական նորմերի զուտ մեկնաբանման նկատմամբ:

3.4 «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 61-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` Սահմանադրական դատարանի ըստ էության ընդունված որոշումները պարտադիր են բոլոր պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների (erga omnes սկզբունք), 10 դրանց պաշտոնատար անձանց, ինչպես նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքում։

4. ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ 300.1 ՀՈԴՎԱԾԻ ԿԻՐԱՌԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ

4.1 Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 300.1-րդ հոդվածի կիրառելիության համատեքստում պետք է նշել, որ 2008 թվականի մարտի 1-ի դրությամբ գործող Քրեական օրենսգրքով սահմանված չէր 300.1 հոդվածը, ինչը նշանակում է, որ Քրեական օրենսգրքի հոդված 12-ի ուժով (արարքի հանցավորությունը և պատժելիությունը որոշվում են դա կատարելու ժամանակ գործող քրեական օրենքով) քննարկվող հոդված կիրառելիությունը կարող է սահմանափակվել:

4.2 Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ 300.1-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է սահմանում սահմանադրական կարգը տապալելու, այսինքն` Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որևէ նորմը փաստացի վերացնելը, որն արտահայտվում է իրավական համակարգում այդ նորմի գործողության դադարեցմամբ: Այսինքն, հանցագործությունը պետք է դրսևորվի Սահմանադրությամբ նախատեսված պետական իշխանության կառուցվածքը փոփոխելով` իշխանության առանձին ինստիտուտների վերացնելով և դրանց փոխարեն նոր ինստիտուտներ ստեղծելով:

4.3 Վերլուծելով 2008 թվականի փետրվարի 23-ի Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի թիվ 0038 հրամանը` պետք արձանագրել, որ այն ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտ է, որը կայացվել է օրենսդրությամբ նախատեսված մարմնի կողմից` սահմանադրական պարտականությունների կատարումը Զինված ուժերի կողմից ապահովելու նպատակով:12 2008 թվականի փետրվարի 24-ի դրությամբ գործող «Պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 10-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ զինված ուժերի անմիջական ղեկավարումն իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարը և Զինված ուժերի պետական կառավարման մարմինը Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարությունն է:

4.4 Այնսինք` ուսումնասիրելով փաստական հանգամանքները և թիվ 0038 հրամանի բովանդակությունը` անհրաժեշտ է արձանագրել, որ կատարված իրադարձությունների ընթացքում չի կազմալուծվել ոչ մի սահմանադրական ինստիտուտ, և չի ստեղծվել դրան փոխարինող կամ լիովին նոր ինստիտուտ: Նշվածից պետք է հետևություն անել, որ Հատուկ քննչական ծառայության (ՀՔԾ) կողմից առաջ քաշված սահմանադրական կարգի տապալման հանցակազմի օբյեկտիվ կողմը կիրառելի չէ քննարկվող իրավիճակում:

4.5 Հատուկ քննչական ծառայությունը 2008 թվականի մարտի 1-ի դեպքերին տալով իրավաբանական որակում պնդում է, որ տեղի է ունեցել սահմանադրական կարգի տապալում: Հիմնավորելով իր դիրքորոշումը ՀՔԾ-ն նշել է, որ սահմանադրական կարգի տապալումը արտահայտվել է Զինված ուժերի կազմում կառավարման նոր կառույցի կազմակերպմամբ, որը ստեղծվել է վերընշված թիվ 0038 հրամանի համաձայն:

4.6 Վերոնշյալ գործողության միջոցով սահմանադրական կարգի տապալում իրականացնելու հնարավորությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է նախ և առաջ հասկանալ թե ինչ է նշանակում «սահմանադրական կարգ» եզրույթը: Սահմանադրական կարգի էության մասին պատկերացում հնարավոր է կազմել անդրադառնալով 2005 և 2015 թթ..-ի Սահմանադրության փոփոխություններին: Մասնավորապես, խոսքը գնում է Սահմանադրական կարգի հիմունքներ գլխի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասին և 4-րդ հոդվածին, որոնք սահմանում են, որ պետական իշխանությունը իրականացվում է Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման հիման վրա:

4.7 Վերոնշյալ սահմանումից հետևում է, որ սահմանադրական կարգի տապալման համար անհրաժեշտ է խախտել իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման սկզբունքը, որը կարող է արտահայտվել օրենքով չնախատեսված ինստիտուտի ստեղծմամբ, որը կխախտի պետական իշխանության ոլորտում լիազորությունների հաշվեկշիռը:

4.8 Պետք է անդրադառնալ նաև այն փաստին, որ Զինված ուժերին և դրանց գործառույթներին իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման համակարգում. Արձանագրենք, որ Զինված ուժերը հանդիսանում են գործադիր իշխանության մաս և դրանց սահմանադրական կարգավիճակը սահմանված էր 2008 թվականի մարտի 1-ի դրությամբ գործող 2005 թվականի Սահամնադրության 8.2-րդ հոդվածով: Նշված հոդվածը թվելով Զինված ուժերի լիազորությունները ի թիվս այլոց սահմանում է, որ Զինված ուժերը ապահովում են Հայաստանի Հանրապետության անվտանգությունը: Նշված սահմանդրական նորմից զատ պետք է կիրառել քննարկվող դեպքերի ժամանակահատվածում գործած “Պաշտպանության մասին” ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությունը, որը սահմանում է, որ Զինված ուժերի անմիջական ղեկավարումն իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարը:

4.9 Անդրադառնալով ՀՔԾ-ի հայտարարությանը, պետք է շեշտել, որ ըստ ներկայացված տեղեկատվության զինվորական կառավարման նոր կառույցը ստեղծված էր բանակային ստորաբաժանումների տեղաշարժ իրականացնելու նպատակով, ինչը իրենից ներկայացնում է ոչ այլ ինչ քան Զինված ուժերի անմիջական ղեկավարում: Նշված հանգամանքը հերքում է ՀՔԾ-ի այն ենթադրությունը, որ նշված կառույցի ստեղծմամբ տապալվել է սահմանդրական կարգը:

 ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

1. 2008 թվականի մարտի 8-ին Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի թիվ ՍԴՈ-736 որոշումը ուժի մեջ է թողել Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի 2008 թվականի փետրվարի 24-ի թիվ 24-Ա որոշումը, որով հաստատվել էր 2008 թվականի փետրվարի 19-ին կայացած Հանրապետության Նախագահի ընտրությունների արդյունքները: Համաձայն Սահմանադրության և գործող օրենքների Հատուկ քննչական ծառայությունը ունի պարտականություն կատարելու Սահմանադրական դատարանի որոշումը, քանի որ, այն վերջնական է (res judicata սկզբունք) և պարտադիր է բոլոր պետական մարմինների նկատմամբ (erga omnes սկզբունք)։
2. Քրեական գործի օրինական, հիմնավորված և արդարացի լուծման համար, պետք է ապացուցել, որ կատարված հանցագործության արդյունքում կասկածյալի կամ մեղադրյալի մասնակցությամբ Սահմանադրությամբ նախատեսված պետական իշխանության կառուցվածքը փոփոխվել է` իշխանության առանձին ինստիտուտները վերացել են և դրանց փոխարեն նոր ինստիտուտներ են ստեղծվել: 2008 թվականի փետրվարի 23-ի Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի թիվ0038 հրամանը ընդամենը հանդիսանում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտ, որով նոր սահմանադրական ինստիտուտ չի ստեղծվել: «Պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 10-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ զինված ուժերի անմիջական ղեկավարումն իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարը և որ Զինված ուժերի պետական կառավարման մարմինը Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարությունն է:

Հետազոտության արդյունքները PDF ֆորմատով՝ այստեղ: