19 09 2018

ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հարցազրույցը՝ Коммерсантъ-ին

ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հարցազրույցը՝ Коммерсантъ-ին

ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը հարցազրույց է տվել Коммерсантъ-ին, որը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ։

- Ռոբերտ Քոչարյանը վերադարձել է քաղաքականություն։ Ի՞նչ է դա նշանակում, պարզաբանեք։

- Դա նշանակում է, որ ես վերադարձել եմ քաղաքականություն։

-Ի՞նչ սկզբունքներ ունեք։ Ցանկանո՞ւմ եք երկրի նախկին ղեկավարից դառնալ գործող։

-Նախ, ես երբեք քաղաքականությունից չեմ հեռացել։ Ինչպես ընդունված է ասել, նախագահները քաղաքականությունից չեն հեռանում։ Տասը տարի ես բավականին պասիվ էի։ Արտահայտեցի իմ տեսակետը սկզբունքային հարցերում, որոնց հետ ես համաձայն չէի, սակայն այլ ակտիվություն չցուցաբերեցի։ Այժմ ես առավել ակտիվ կարտահայտվեմ։

-Արդեն իսկ արտահայտվում եք։

-Արդեն արտահայտվում եմ։ Ես ներգրավված կլինեմ քաղաքական գործընթացներին։ Ի՞նչ ձևաչափերով․ դա կարող է լինել կուսակցություն, կարող է լինել շարժում, կարող է լինել ինչ-որ կուսակցության հետ ակտիվ համագործակցություն, կարող է լինել անձնավորված կամ չանձնավորված։

-Հայաստանում, սկսած վերջին շրջանից, իրադարձություններն արագ են տեղի ունենում, և իրավիճակը արագորեն փոխվում է։ Քչերն ունեն հստակ պատկերացում այն մասին, թե երբ կարող են տեղի ունենալ խորհրդարանական ընտրությունները։ Նիկոլ Փաշինյանն ասում է, որ դրաք կարող են լինել մինչև տարեվերջ, կարող են լինել և հաջորդ տարում։ Դա նշանակում է, որ ավելի լավ կլինի՝ Դուք քաղաքականությանը մասնակցելու ձևաչափի հարցում կողմնորոշվեք, արդյո՞ք աջակցում եք Հանրապետական կուսակցությանը, թե՞ Դուք ձեր սեփականը կունենաք։ Ո՞ր տարբերակին եք հակված։

- Կարելի է ասել՝ ես դեռևս չեմ կողմոնորշվել, այդ թվում՝ այն պատճառով, ինչ տեղի է ունենում։

- Իսկ ի՞նչ է տեղի ունենում։

- Չեմ կարծում, թե Հայաստանում որևէ մեկը գիտի, թե ինչ է տեղի ունենում։

- Լավ։ Իսկ ի՞նչ է տեղի ունեցել Հայաստանում։ Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ էին մայիսյան իրադարձությունները։

-Դա իշխանափոխություն էր։ Կարծում եմ՝ Փաշինյանը զգաց բողոքական տրամադրությունները և ճիշտ ժամանակին դրանց գլխավորեց, ինչը հանգեցրեց իշխանության փոփոխությանը։ Դա տպավորիչ էր։

-Մայիսին ես Հայաստանում էի և հասարակությունում տեսա մեծ ալիքի բարձրացում։ Իսկապե՞ս մարդիկ այդքան հոգնել էին նախկին իշխանություններից։

-Կարծում եմ՝ կար նախորդ իշխանություններից հոգնածություն, կար լճացման զգացում։ Հակառակ դեպքում հազիվ թե նման լայնամասշտաբ շարժում լիներ։ Սակայն, գիտեք, կարելի է իշխանության գալ պոպուլիզմով, այդպիսի օրինակներ ժամանակակից պատմության մեջ շատ են։ Այդպիսի իրավիճակներում հեշտ է գալ իշխանության և շատ ավելի բարդ է դրանից հեռանալը։ Դու գալիս ես պոպուլիզմով, իսկ հեռանալ պետք է արժանապատվությամբ և իրական արդյունքներով։ Չորս ամիսները ցույց տվեցին, որ դեռևս տեղի է ունենում խնդիրների կուտակում գրեթե բոլոր ուղղություններով։ Եվ դա իմ՝ քաղաքականություն վերադառնալու պատճառներից մեկն է։

-Չորս ամիսը բավակա՞ն է իշխանության հաջողությունը կամ անհաջողությունը, կոմպետենտությունը կամ ոչ կոմպետենտ լինելը գնահատելու համար։

-Դա բավարար ժամանակաշրջան է, որպեսզի հասկանանք՝ որքանով է իշխանությունը կոմպետենտ, ի՞նչ արժեքների վրա է հիմնվում և ունա՞կ է արդյոք այն համակարգային աշխատանքի։ Լիովին բավարար է։

-Ի՞նչ եք Դուք հասկացել նոր իշխանության մասին այս չորս ամիսների ընթացքում։

-Որ այն քաոտիկ է, գլուխ չի հանում տնտեսությունից, չունի գործողությունների հստակ ծրագիր։ Կառավարությունը կազմված է ընտրողաբար, չկան հստակ աշխարհաքաղաքական առաջնահերթություններ։ Կա բավականին վառ առաջնորդ, սակայն նրա անհագ ձգտումը պոպուլիզմին լուրջ անհանգստություն է առաջացնում։ Ինձ դա հիշեցնում է լատինաամերիկյան պոպուլիզմը՝ Ուգո Չավեսի ոճում։ Եթե ուշադիր զննենք և նմանություններ տանենք, դա շատ նման է։

-Չավեսը Ռուսաստանի մեծ ընկերը դարձավ, այսինքն՝ ընկերն էր։

-Շատ հնարավոր է։ Սակայն այն, ինչ տեղի է ունենում այժմ Վենեսուելայում, Չավեսի ժառանգությունն է․ պոպուլիստական գործողությունների անկանխատեսելիություն որոնք ուղղված են այսրոպեական էֆֆեկտը ստանալուն, ամբոխին այժմ, միանգամից դուր գալու ձգտում, կառավարման օխլոկրատիկ մոդել՝ հիմնված նրա վրա, որ երկնակամարում կարող է լինել միայն մեկ արև․ դա առաջին դեմքն է։ Չկա երկրորդ համար, հինգերորդ, տասներորդ, քսաներորդ։ Կա մոտ հարյուրերորդը, շա՜տ հեռու մի տեղ։ Այսպիսի մոդելը չի կարող կենսունակ լինել և զարգացման նորմալ պրոդուկտ տալ։ Չոր ամսվա ընթացքում կարելի է այսպիսի եզրահանգումներ անել, կարծում եմ։

-Պատկերը, որը Դուք նկարագրեցիք, բնորոշ է հետխորհրդային տարածքին։ Կարելի է նախկին խորհրդային հանրապետությունների շատ օրինակներ բերել, որտեղ կա միայն մեկ արև։ Բոլոր մյուսները հաշվի մեջ չեն, և նրանց համար քաղաքականությունում գոյատևման համար անտանելի պայմաններ են ստեղծվում։

-Հնարավոր են այդպիսի զուգահեռներ։ Սակայն եթե այդ արևն ունի կառավարման փորձ, հմտություններ, գիտելիքներ, գիտի տնտեսությունը, կողմնորոշվում է երկրի երկարաժամկետ հետաքրքրություններով, այլ ոչ թե ինչ-որ հանրահավաքների, ժողովների կարճաժամկետ էֆֆեկտով, սա մի բան է։ Այդ դեպքում երկիրն իսկապես կարող է առաջընթաց գրանցել՝ կառավարման այդպիսի մոդելի բոլոր խնդիրներով հանդերձ։ Եվ կարող է աղետ տեղի ունենալ, եթե այդ արևն անկանխատեսելի է, անհասկանալի, հիստերիկ և չի տեսնում հեռանկարները։

-Նիկոլ Փաշինյանն այդպիսի՞ արև է։

-Ես նրան արևի հետ չէի համեմատի։ Համեմատությունը, որը դուք բերեցիք, կապված է նրա հետ, որ մարդիկ բավականին երկար ժամանակ կառավարել են՝ ոմանք հաջող, մյուսները չափազանց անհաջող։ Սակայն սա այդ դեպքը չէ․ ընդամենը չորս ամիս է անցել։ Փաշինյանը միգուցե երկնաքար է կամ գիսաստղ, որը շատ արագ է վառվում։

-Հայաստանում արդեն եղել է ղեկավար, որը քաղաքականությունից հեռանալուց ավելի քան տասը տարի անց փորձել է վերադառնալ։ Ես նկատի ունեմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին 2008 թվականին։ Դա հանգեցրեց այն իրադարձություններին, որոնց արձագանքը Ձեր շուրջ ներկայումս ստեղծված իրավիճակն է։ Դուք այս հարցով մտահոգություններ չունե՞ք․ չէ՞ որ դա կարող է կա՛մ անհեռանկարային լինել, Դուք ինքներդ ասում էիք, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը պարտվեց ընտրություններում, կա՛մ լավ ավարտ չունենալ։

-Իմ հետևում Ղարաբաղում և այստեղ՝ Հայաստանում երկու նախագահություն է։ Եվ բավականին հաջող՝ իրենց արդյունքներով։ Հարցն այն չէ, որ ես իշխանություն եմ փնտրում։ Ես այն տասը տարի չէի փնտրում։ Բոլոր հնարավոր կարիերային բարձունքները ես գրավել եմ։ Այո՛, ես կցանկանայի, որ ինձ դիմեին «պարոն նախագահ», այլ ոչ թե «պարոն վարչապետ», առաջինն ավելի լավ է հնչում։ Սակայն հարցը կոնկրետ պաշտոն զբաղեցնելու ձգտումը չէ, այլ հստակ գիտակցումը, որ այն, ինչ այժմ կատարվում է, երկրի համար պարզապես անընդունելի է։ Դա քեզ մոտիվացնում է լրիվ այլ կերպ։ Մի կողմում լինելը և անտարբեր լինելն այն ամենի նկատմամբ, ինչ այժմ տեղի է ունենում, ես դա պարզապես չէի ների ինձ։

-Ինչպե՞ս եք տեսնում ձեր դերը։ Դուք ցանկանում եք լինել լոկոմոտի՞վ, որն իր հետևից կքաշի մյուսներին՝ ձեր տեսակետից առավել արժանիներին, թե՞ ինքներդ եք հավակնում նրան, որ ղեկավարեք գործընթացները պետությունում։

-Այդ տարբերակներից յուրաքանչյուրն էլ հնարավոր է։ Սակայն ինչ եմ ես արդեն արել․ ես ընդարմացած հանրությանը ցույց տվեցի, որ չպետք է վախենալ ոչնչից, պետք է արտահայտել սեփական տեսակետը, պետք է պայքարել այդ տեսակետի համար։ Այս հարցով ես ինչ-որ բանի արդեն իսկ հասել եմ։ Հայաստանում մթնոլորտն այժմ արդեն այն չէ, ինչ երկու ամիս առաջ էր։

-Եվ ինչպիսի՞ն է այդ մթնոլորտը։

-Նախկինո՞ւմ, թե՞ այժմ։

-Այժմ։ Թե ինչպիսին էր, ես տեսա․ կար էյֆորիա, ուրախություն։

-Նախ, պետք է վերջապես սկսել աշխատել։ Մտածել տնտեսության մասին, աշխատատեղեր ստեղծել, մտածել երկրի անվտանգության մասին։ Ես տեսնում եմ, որ այժմ իրեն լրիվ այլ կերպ է պահում մամուլը, այժմ լիովին տարբեր տեսակետներ են հնչում այն ամենի մասին, ինչ կատարվում է։ Մեկուկես-երկու ամիս առաջ այլ իրավիճակ էր։ Էյֆորիա հասարակության մի մասի մոտ և ընդարմացում հասարակության այն հատվածի մոտ, որը վերլուծում է, մտածում, հասկանում ինչ-որ գործողությունների, միտումների հետևանքները։ Այժմ հասարակության այդ հատվածը բարձրաձայն արտահայտվում է, և ես կարծում եմ՝ դա կշարունակվի։ Այդ մասով, կարծում եմ, նշանակալի դեր խաղաց իմ դիրքորոշումը։ Սա ևս փաստ է։

-Դուք խոսել եք և խոսում եք այն մասին, որ պետականության սպառնալիք է առաջացել, սպառնալիք պետական ինստիտուտներին և նույնիսկ սպառնալիք անվտանգությանը։ Ինչո՞վ է այն արտահայտվում։

-Մենք ապրում ենք պայթյունավտանգ տարածաշրջանում։ Մենք չորս հարևան ունենք, որոնցից երկուսի հետ սահմանները փակ են։ Մեկի հետ բացակայում են դիվանագիտական հարաբերությունները և պատմական խնդիրների և փոխադարձ անընդունելիության հսկայական բեռ կա։ Մյուս կողմից, մեզ մոտ «ոչ պատերազմի, ոչ խաղաղության» վիճակ է։ Սակայն դա պոտենցիալ պատերազմ է, որը կարող է բռնկվել ամեն պահի։

-Եկեք ուղիղ խոսենք․ Դուք նկատի ունեք, որ նոր իշխանություններն արևմտամե՞տ են։

-Հարցն այն չէ, թե նրանք արևմտամետ են։ Ես նույնիսկ չէի խոսի արևմտամետության կամ ռուսամետ ուղղության մասին։ Հարկավոր է խոսել իրականության մասին։ Կա՞ արդյոք մեր անվտանգության մասին խոսելու հնարավորություն այլ կոորդինատների համակարգում։ Որքանո՞վ է այն իրական։ Եկեք մեզ բոլորիս անվանենք հայամետ քաղաքական գործիչներ։ Սակայն լինելով հայամետ, մենք կարող ենք խորապես սխալվել առաջնահերթությունների ընտրության հարցում։ Դրա համար ես կխուսափեի «ռուսամետ» կամ «արևմտամետ» կլիշեներից։ Խոսքն այն մասին է, թե ինչպես ենք մենք ընդունում կոորդինատների այն համակարգը, որում գտնվում ենք։ Ճի՞շտ ենք արդյոք այն ընդունում։ Լիովին անընդունելի քայլեր եղան, և այժմ փորձում են դա շտկել։ Թե որքանով է դա անկեղծ, ցույց կտա ժամանակը։

-Ձեր հարցազրույցներից մեկում ես կարդացի մի միտք, որ ներկայիս իշխանությունները փորձում են երկիրը 180 աստիճանով պտտել։ Դուք նկատի ունեիք աշխարհաքաղաքականությո՞ւնը, թե՞ այլ բան։

-Առաջին հերթին աշխարհաքաղաքականությունը։

-Որտե՞ղ են նրանք ցանկանում այն պտտել։ Նիկոլ Փաշինյանը եկավ Մոսկվա՝ Վլադիմիր Պուտինի մոտ և ասաց, որ Ռուսաստանի հետ փայլուն հարաբերություններ ունեն, և Ռուսաստանը ռազմավարական գործընկեր է։

-Նա փորձում էր շտկել այն տպավորությունը, որը թողել էր իր առաջին քայլերով և իր նախորդ ողջ գործունեությամբ։

-Հաճախ պատահում է, որ քաղաքական գործիչն իշխանության պայքարի ժամանակ մի բան է ասում, իսկ հետո նրա իշխանությունը սկսում է այն ձևափոխել։

-Հենց դա էլ ինձ անհանգստացնում է։ Դա նշանակում է անհետևողականություն, դա նշանակում է, որ որոշակի հանգամանքների դեպքում նա նույնկերպ կարող է նաև ձևափոխվել։ Քաղաքական գործիչների մոտ այդպիսի գծեր հաճախ են հանդիպում, սակայն քաղաքական գործչի և պետական գործչի տարբերությունն այն է, որ վերջինս, որոշումներ կայացնելով, հեռանկարային և ռազմավարական կողմով է մտածում։

-Կարո՞ղ եք շրջադարձի փորձերի նշաններ ասել։

-Ինձ համար լիովին անհասկանալի է հայկական կողմի մասնակցությունն առաջին դեմքի մակարդակով Բրյուսելում ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովին։ Մասնակցություն՝ միջանցքներում ինչ-որ սելֆիների համար։

-Վլադիմիր Պուտինը մասնակցել է ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովներին, Դմիտրի Մեդվեդևը նույնպես։

-Դրանք այլ ժամանակներ էին։ Ես նույնպես մասնակցել եմ ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովին, սակայն այն ժամանակ Ռուսաստանի և ՆԱՏՕ-ի համատեղ ծրագրերն ավելի շատ էին, քան ՆԱՏՕ-ի և Հայաստանի ծրագրերը։ Չկար այսպիսի դիմակայություն, այլ կար դաշինքի և Ռուսաստանի միջև համագործակցության վեկտոր։ Այն իրավիճակում, երբ խզվել են նույնիսկ կապերը, այդպիսի ընդգծված մասնակցությունն ինչ-որ ազդանշան է։ Դա արվեց չհասկանալով, թե դիտմամբ՝ ես չգիտեմ, սակայն դա հարցեր է առաջացնում։ Նրանք, ովքեր կարծում են, որ մենք անվտանգության հարցերով այնպիսի կոորդինատային համակարգում ենք գտնվում, որն առավել արդյունավետորեն է ապահովում մեր անվտանգությունը, մտահոգված են։ Դա բնական անհանգստություն է։

-Կա՞ն արդյոք բաներ, որոնց հաշվով Ձեր և Նիկոլ Փաշինյանի տեսակետները համընկնում են։

-Շատ հարցերով ես ընդհանրապես չգիտեմ նրա դիրքորոշումը։

-Ինձ թվում էր, թե Դուք Ղարաբաղի հարցով նման կարծիք ունեք։ Նա ասում է, որ չեն լինի զիջումներ Ադրբեջանին, Դուք նույնպես կոշտ գիծ էիք պահպանում։

-Ես Ղարաբաղի հարցով շատ երկար բանակցություններ եմ վարել՝ դեռևս լինելով Ղարաբաղի նախագահ։ Ցանկացած բանակցություն ավելի լավ է, քան ցանկացած պատերազմ։ Հարցը դիրքավորվելը և կարգախոսներ ասելը չէ, որոնք գայթակղված ամբոխը կընդունի պոպուլիստական ձևով։ Պետք է պատասխանատու քաղաքականություն վարել, որի դեպքում շփման գծում քիչ կկրակեն և որի դեպքում դու սկզբունքորեն հետ չես կանգնի քո դիրքորոշումից։ Խոսքը նուրբ դիվանագիտական մասնագիտական աշխատանքի մասին է։ Սա այն թեման չէ, որը պետք է հանրահավաքային քննարկումների առարկա դարձնել։ Ցանկացած անզգուշություն անպայման հետ կգա շփման գծում ինտենսիվ կրակոցով՝ կյանքի սպառնալիքով նրանց համար, ովքեր խրամատներում են։ Պարզապես պետք է դրանից հրաժարվել։ Մանավանդ այն մարդիկ, ովքեր բանակում չեն ծառայել և կյանքում չեն եղել առաջնագծում, ովքեր խուսափել են զինծառայությունից։ Այսօր կառավարությունում գրեթե չկան ծառայած մարդիկ։ Իհարկե, ոչ մի բանակցային սկզբունքային դիրքորոշումից չպետք է հետ կանգնել, սակայն կարգավորման խնդիրը պոպուլիստական թեմատիկա դարձնելը չափազանց անպատասխանատու է։

-Նիկոլ Փաշինյանը Ձեզ և Սերժ Սարգսյանին քաղաքական դիակներ անվանեց։ Գարնանային իրադարձություններից հետո տպավորություն էր ստեղծվել, որ ոչ մեկը, ով նախկինում իշխանության է եղել, շանսեր չունի։ Ի՞նչը Ձեզ ստիպեց մտածել, որ Դուք կարող եք վերադառնալ քաղաքականություն և հաջողել։

-Ինչի՞ համար է նա՝ պարոն Փաշինյանը, այդքան անհանգստացած։ Նրա բոլոր հանրահավաքները կիսով չափ նվիրված են իմ թեմային։ Որտեղի՞ց է այդպիսի անհանգստությունը, եթե չկա քաղաքական գործոն՝ ի դեմս Քոչարյանի։ Ի՞նչ է տեղի ունենում։

-Դուք ունե՞ք պատասխանը։

-Կարծում եմ, ամեն գիտակից մարդ հասկանում է, թե որն է պատասխանը։ Նրան շատ են անհանգստացնում, ինչպես ես եմ ենթադրում, արդյունքները, որոնք գրանցվեցին իմ նախագահական կառավարման ժամանակ։ Եվ հասարակության նշանակալի մասը հասկանում է, որ ես կարող եմ դա անել ևս մեկ անգամ։ Ամենակարևորն այն չէ, թե ինչ է եղել նախկինում, այլ այն, թե ինչ կարող ես դու անել ապագայում։ Ի՞նչ ստացանք մենք այսօր։ Հասարակության բաժանումը սևերի և սպիտակների։ Վախեցրեցին ոչ միայն սեփական, այլև արտասահմանյան ներդրողներին։ Սննդամթերքի գների կտրուկ բարձրացում, հասկանալի տնտեսական քաղաքականության լիովին բացակայություն։ Ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է կառավարության այդ նոր անդամների գլխում։ Դա նշանակում է անորոշություն, իսկ գումարներն անորոշությունից փախչում են։ Դա լիովին հակասում է նրան, ինչ կար իմ ժամանակ։ Եվ լիովին հակառակն է այն բանի, թե ինչպես են մարդիկ պատկերացնում ինձ նախագահի դերում՝ կողմնորոշվածություն, կանխատեսելիություն, կարգ, տնտեսական աճ։

-Այս տարի այնպիսի իրավիճակ դասավորվեց, ո իշխանությունը փոխվեց այն ճանապարհով, որը մենք բոլորս տեսնում ենք։ Որո՞նք են նախորդ իշխանության սխալները։

-Ես նախագահ էի ավելի քան տասը տարի առաջ։ Ես պատասխանատու չեմ վերջին տասը տարվա համար։ Իմ ժամանակվա երկու հիմնական թվեր կնշեմ՝ ՀՆԱ-ի հնգակի աճ և բյուջեի մեծացում 8 անգամ։ Թե ինչ ունենք հիմա մենք, կտեսնենք։ Վարչապետությունը, երկրի ղեկավար լինելը մրցավազք է։ Ծիծաղելի է, երբ վազորդը մրցավազքի 500 մետր հեռավորությունից հետո սկսում է գոռալ, որ նա արդեն հաղթել է։ Համբերություն է հարկավոր։ Դա ծանրագույն աշխատանք է։ Վարչապետի աշխատանքը ջանքեր է պահանջում, աշխատասիրություն, ընդհանուր պատկերը, շարժման ուղղությունը տեսնելու կարողություն։ Ես շատ ուրախ կլինեի, եթե այս հարցով սխալվեի, որովհետև երկիրը դրանից միայն կշահի՝ լավ արդյունքներից։

-Ես կցանկանայի լսել Ձեր գնահատականը նախորդ իշխանության սխալներին, որոնք գարնանը հանգեցրին հեղափոխության։

-Ես այդ սխաների մասին խոսել եմ այն ժամանակ, երբ կար այդ իշխանությունը։ Ես բավականին կոշտ արտահայտվեցի, ամենալուրջ քննադատներից մեկն էի՝ առանց քաղաքականությունում մասնակցելու հայտի։ Սակայն տեսնում էի, որ անվտանգության հարցերում այն իշխանությունը բավականին պատրաստված էր, այդ ոլորտում փորձ ուներ և բավականին ջանքեր գործադրեց։ Չեմ ուզում կանգնել այն բանի վրա, թե ինչն այնպես չէր անում նախորդ իշխանությունը։ Ամենահեշտը քննադատելն է նրանց, ովքեր արդեն հեռացել են։ Ես քննադատում էի, երբ նրանք իշխանության էին, նույնիսկ հաշվի առնելով նախորդ նախագահի հետ ընկերական հարաբերությունները։ Ես այդ հարաբերությունների վրայով անցա, որպեսզի արտահայտվեմ այն բաների մասին, որոնք, իմ կարծիքով, սխալ էին արվում։ Ինչպե՞ս ես կարող եմ այժմ անտարբեր վերաբերվել այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում, եթե կարծում եմ, որ անընդունելի քայլեր են արվում։ Հանգիստ մնալ չեմ կարող։ Չկալանավորեին ինձ՝ ինձ նույնկերպ կպահեի։ Կարծում եմ, դրա մասին գիտի ներկայիս իշխանությունը։ Կարծում եմ՝ իմ կալանավորումը հավանական քաղաքական հակառակորդին մեկուսացնելու փորձ էր։ Հայաստանում իմ բնավորությունը լավ գիտեն․ես երբեք չեմ խաղացել և չեմ ձևացրել։

-Ձեր ընկերությունը Վլադիմիր Պուտինի հետ հայտնի փաստ է։ Ձեզ անվանում են այն քիչ մարդկանցից մեկը, ում հետ նա իսկապես մոտ հարաբերություններ ունի։ Այդ անձանց շարքում են դասում Սիլվիո Բերլուսկոնիին, Գերհարդ Շրյոդվերին և Ձեզ։ Ռուսաստանի նախագահն օգոստոսի 31-ին զանգահարեց Ձեզ և անձամբ շնորհավորեց Ձեր ծննդյան տարեդարձը։ Շատերի համար դա ընկալվեց որպես ցուցադրական աջակցություն այն շրջանում, երբ Ձեր դեմ քրեական գործ էին հարուցել։ Եվ դա արվեց Նիկոլ Փաշինյանի Մոսկվա այցից ոչ այնքան վաղ։ Պուտինը Ձեզ աջակցե՞ց, երբ զանգեց։

-Իմ և Վլադիմիր Պուտինի նախագահության ութ տարիներին մենք համագործակցել ենք։ Հարաբերությունները բացարձակ անկեղծ են եղել, արդյունքները՝ ցնցող։ Հայաստանում գրեթե չկային ռուսական ներդրումներ։ Այժմ տեսեք, թե որքան ռուսական , լուրջ, խոշոր հետաքրքիր ընկերություններ են մտել հայկական շուկա։

Ես արդեն չեմ խոսում ռազմատեխնիկական հարաբերությունների մասին։ Իհարկե, կառուցվեցին նաև աձնական հարաբերություններ։ Մենք երբեք իրար չենք խաբել։ Այդ հարաբերություններն անկեղծ, բաց, ուղիղ են եղել։ Ե՛վ ես, և՛ նա միշտ կարծել ենք, որ խնդիրների մասին պետք է ուղիղ խոսել, լուծել դրանք, պայմանավորվել, տարաձայնությունները հանրային հարթակ չտեղափոխել, դրանք միշտ են լինում։ Հենց տեղափոխում ես հանրային հարթակ, պետք է այդ նույն հանրությանը ապացուցես, թե ով է ճիշտ, ով սխալ, իսկ դա շատ է բարդացնում իրական փոխզիջումների որոնումը։ Կան այդպիսի օրինակներ այլ երկրներից նույն եվրասիական համայնքում։ Այդիսի երկարատև համագործակցությունը մեզ մտերմացրեց և զուտ մարդկայնորեն։ Մեր կապը շարունակվեց իմ նախագահությունից հետո ողջ ընթացքում։ Ես դրանք չէի հանրայնացնում և չէի փորձում ինչ-որ կերպ կապիտալիզացնել։

-Դա արդեն արված է, դրանք արդեն հանրային են, նշանակում է՝ կապիտալիզացված են։

-Այո, սակայն մենք իմ նախագահությունից հետո ողջ ընթացքում շփվել ենք։ Ես շատ մեծ հարգանքով եմ վերաբերվում նրան, զգում եմ, որ նրա վերաբերմունքն իմ հանդեպ նույնն է։ Մենք հարգում ենք իրար, հարգում ենք այն աշխատանքը, որը մենք արել ենք ռուս-հայկական հարաբերություններում։ Մեր հանդիպումները, զրույցները երբեք չեն սահմանափակվել հայաստանյան իրավիճակով, դրանք վերաբերել են շատ ավելի լայն հարցերի շրջանակ։

-Ի՞նչն է պետությունների ղեկավարների ընկերության հիմքում։ Դրանք պետք է լինեն կամ ինչ-որ ընդհանուր հայացքներ, կամ միասին անցած ճանապարհ, ինչը կմերձեցներ մարդկանց։ Ձեր դեպքում ի՞նչն է դա։

-Դա քիմիա է, որը միշտ չենք կարող բացատրել։ Դա կարող է լինել և՛ անցածը, և՛ պարզապես փոխադարձ համակրանքը։ Չեմ կարծում, որ կա ինչ-որ առանձին գործոն, դա գործոնների համախումբ է, որոնք մեկը մյուսի վրա են շարվում և մարդկանց մեջ ստեղծում են զգացմունքային սիներգիա։ Եվ դա դառնում է այդ հարաբերությունների ամրակցման համար ինչ-որ բաղադրություն։

-1999 թվականի հոկտեմբերը գործոնների այդ համախմբում ինչ-որ տեղ ունի՞։ Վլադիմիր Պուտինը հոկտեմբերի 30-ին ժամանեց Երևան, որտեղ նախօրեին խորհրդարանում ահաբեկչություն էր տեղի ունեցել։ Այն ժամանակ Դուք անձամբ բանակցություններ վարեցիք ահաբեկիչների հետ։ Դա Ձեր առաջի՞ն շփումն էր նրա հետ։

-Դա առաջին շփումն էր։ Ես չեմ կարող ասել, որ մեզ մոտ առաջին շփումից ընկերություն սկսվեց։ Լուրջ մարդիկ չեն կարող մեկ-երկու, երկու-երեք շփումից ընկերական հարաբերություններ ունենալ։ Այդպես չի լինում։ Ես «ընկեր» հասկացությանը շատ լուրջ եմ վերաբերվում, որպեսզի ինչ-որ մեկի հետ մեկ-երկու-երեք անգամ հանդիպելով ասեմ, որ նա իմ ընկերն է։ Լեզուս չի պտտվի։ Դա տեղի է ունենում տարիների ընթացքում։ Չեմ կարծում, որ մարդը կարող է հարյուր ընկեր ունենալ։

-Վլադիմիր Պուտինի հետ ծանոթության ո՞ր տարում Դուք կարող էիք ասել, որ նա ձեր ընկերն է։

-Մոտավորապես երկրորդ տարում ես մեր միջև ինչ-որ քիմիա զգացի։

-Փոխադա՞րձ։

-Այո, այդ ամենը փոխադարձ է լինում։ Հայաստանը փոքր երկիր է, և եթե քո մեջ վասալի զգացում կա, ապա երբեք այդ ընկերությունը չի լինի։

-Այսինքն, Դուք նրա հետ հավասարը հավասարի պե՞ս էիք խոսում։

-Հասկանալի է, որ Ռուսաստանը և Հայաստանն անհամեմատելի են իրենց պոտենցիալով, սակայն եթե դու ներքին ազատություն ունես, ապա որպես մարդ դու դե-ֆակտո անհավասար ռեսուրսների ճնշման տակ չես հարաբերություններ կառուցում։ Դրա վրայով անցնել շատերի մոտ չի ստացվում։ Ես տարբեր գագաթնաժողովների ժամանակ տեսել եմ, թե ինչպես են փոքրիկ պետությունների շատ ղեկավարներ ԱՄՆ նախագահի շուրջը պտտվում։ Այնտեղ չի կարող ընկերություն լինել։ Այնտեղ կարող են լինել ինչ-որ վասալային հարաբերություններ։ Եթե մենք խոսում ենք ընկերության մասին, ապա պետք է խոսենք անձնական հարաբերությունների մասին։ Անձնային հարաբերությունների մասին՝ անկախ այն բանից, թե ինչ չափերի պետություն է կանգնած այս կամ այն նախագահի հետևում։ Դա տեսանելի է, նա գերտերության նախագահին շողոքորթում է, նրա շուրջը պտտվում, թե՞ կա ներքին արժանապատվություն և գիտակցում, որ երկրներ անհավասար են, սակայն անձնական պլանում դու այնքան ազատ ես, որ պատրաստ ես մարդու հետ անձնական հավասար հարաբերությունների։ Եվ այն, որ նա մեծ, հսկա և ուժեղ երկրի նախագահ է, դա չի ճնշում քո անձնական ազատությանը, քո անձնական ընկալումը քո մասին այդ հարաբերություններում։

-Դուք կարո՞ղ եք վերցնել հեռախոսը և զանգել Վլադիմիր Պուտինին։ Նրա ծննդյան օրը հոկտեմբերին է։

-Տեխնիկապես դա բարդ է։ Դա բաց կապ է, չես խոսի։ Ես բավականին հաճախ եմ լինում Մոսկվայում, և որպես կանոն, օգտագործում եմ այդ հնարավորությունը։

-Եվ հոկտեմբերին Դուք․․․մի րոպե, բայց Ձեզ չի թույլատրվում այժմ երկիրը լքել, Դուք չեք կարողանա գնալ նրա տարեդարձին։

-Դա ակնհայտ խնդիր է, որովհետև ես ազատվել եմ դատարանի որոմամբ անձեռնմխելիությամբ, սակայն համենայն դեպս, ինձ չեն վերադարձնում անձնագիրս և ասում են, որ ես չեմ կարող երկրից դուրս գալ։ Սա ամբողջապես ապօրինի է։ Իշխանությունը, որը ողջ ընթացքում խոսում է երկրում օրինականության վերականգնման մասին, իրեն արմատապես հակառակ կերպ է դրսևորում։

Իմ ողջ կյանքը պայքարի մեջ է ընթացել, դրա համար ես չեմ հուսալքվում։ Ինչը չի սպանում, ավելի ուժեղ է դարձնում։ Այդ հայտնի արտահայտությունն ինձ համար միշտ կյանքի կարգախոս է եղել։

-Կարելի՞ է ասել, որ դուք Վլադիմիր Պուտինի հետ համախոհներ եք, որ նույն կերպ եք նայում ինչ-որ հարցերի։

-Աշխարհընկալումը բավականին նման է։

- Դուք Վլադիմիր Պուտինի հետ «դու»-ո՞վ եք խոսում։

-Չեմ ցանկանում քննարկել այդ թեման։ Պարզապես ընկերական հարաբերությունների մասին ինֆորմացիան դուրս եկավ հանրային հարթակ։ Այդ զանգը լուրջ աջակցություն է, սակայն ես երբեք այդ հարաբերությունները չեմ հանրանացնել։

-Դուք ասացիք, որ ռուս առաջնորդի հետ քննարկում ենք հարցերի լայն շրջանակ։ Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև սուր դիմակայություն կա, կոնֆլիկտ Ուկրաինայում։ Դուք հավանաբար նրա հետ անդրադարձել եք այս թեմաներին։ Այս դեպքում հետաքրքիր է Ձեր պատասխանն այն հարցին, թե ինչու են Ռուսաստանը և Արևմուտքն այժմ հարաբերությունների այսպիսի շրջանում։ Կամ ինչո՞ւ է Ուկրաինայում տեղի ունենում այն, ինչ տեղի է ունենում։

-Այս թեմաներն արդեն առանձին հարցազրույցի թեմա են։ Հարցն այն է, թե ինչ բիոքիմիա է այն մարդկանց միջև, ինչպես են նրանք մտածում՝ հիմնվելով գիտակից լինելու վրա։ Սա շատ է ձևավորում մարդու խառնվածքը։ Դա մեզ թույլ էր տալիս հեշտ շփվել։ Ինչն էր ինձ դուր գալիս նրա (Վլադիմիր Պուտինի) մեջ․այն, որնաշփմանմեջերբեքչէրփորձումընդգծել, որնամիերկրինախագահնէ, որը 30 անգամմեծէՀայաստանից։Երբեքդաչիարել, շարժումըերկկողմանիէ։

-Ձեր առաջին շփումը 1999 թվականին․․․

-Դա պաշտոնական շփում էր։

-Հասկանում եմ, սակայն հոկտեմբերի 30-ին նա ժամանեց Երևան, իսկ մի քանի օր առաջ դուք բանակցություններ էիք վարել ահաբեկիչների հետ, ովքեր գրավել էին խորհրդարանը։ Վլադիմիր Պուտինը հայտնի է նրանով, որ չի բանակցում ահաբեկիչների հետ։ Սկզբունքորեն տարբեր դիրքորոշումներ․մեկըչիվարում, իսկերկրորդըգնաց անձամբ խոսելու։ Դուք ընդհանրապես երբևէ նրա հետ քննարկե՞լ եք այդ ողբերգական պատահարը։

-Ոչ, չենք քննարկել։ Նա այն ժամանակ նոր էր նշանակվել ՌԴ վարչապետ, պատվիրակությամբ եկավ հուղարկավորություններին։ Դա մաքուր պաշտոնական հանդիպում էր, առաջին ծանոթություն, առաջին ձեռքսեղմում։ Ոչ մի նման բան չենք քննարկել։ Ինչ վերաբերում է ահաբեկիչների հետ բանակցություններ վարելուն, ապա պետք է իրապես գնահատել այդ իրավիճակը։ Այն ժամանակ պատանդառված էին ավելի քան 80 պատգամավորներ։ Եվ սա այն դեպքն է, երբ ես իմ կենսական համոզմունքները պարզապես չէի կարող մի կողմ թողնել։ Ես տեսնում էի, որ մարդ չկար, որ զբաղվեր այդ հարցով։ Նրանք, ովքեր ի պաշտոնե պետք է դրանով զբաղվեին, պարզապես փախան։ Ես ինձ վրա վերցրի այդ պատասխանատվությունը, և եթե այդ բանակցությունների արդյունքում ինչ-որ մեկը մահանար, ապա այդ ամենն ինձ վրա կբարդեին։ Այն, ինչ տեղի է ունենում այժմ, այդ նույն համոզմունքի շրջանակում է․վերցրո՛ւ քո վրա պատասխանատվություն, մի՛մնա մի կողմում, եթե զգումես, որ պարտավոր ես դա անել։ Եթե ոչ դու, ապա ո՞վ։

-2008 թվական․Պատասխանատվություն զգո՞ւմ եք Երևանում մարտյան բողոքի ցույցերի հետևանքով մահացածների համար։

-Պատասխանատվությունն առաջին հերթին նրանց վրա է, ովքեր նախընտրական քարոզարշավի արդյունքում իրավիճակն այն աստիճան արմատականացրին, որ այդ ամենը պայթեց այդ կոնֆլիկտով։

-Սակայն իշխանությունը միշտ զենք չկիրառելու ընտրություն ունի։

-Տասը մահացածների պատասխանատվությունը նախ և առաջ նրանց վրա է, ովքեր հրահրեցին լայնամասշտաբ անկարգություններ։ Եվ, իհարկե, քանի որ այս դեպքում կար ընդդիմություն, կար իշխանություն, ինչ-որ աստիճանով այդ պատասխանատվությունը կիսվում է։ Անկասկած, կիսվում է։ Հնարավոր է, ինչ-որ մեկը կարողանար ինչ-որ բան անել, ինչը կկանխեր այդ կոնֆլիկտը։ Սակայն ստորադասական եղանակով, հետադարձ հայացքով կարելի է մտածել այնքան թվով սցենարներ, որ պարզապես կշփոթվես։ Այդ իրավիճակում ամեն ինչ կարող էր շատ ավելի վատ լինել։ Հետ նայելով ես հաճախ եմ մտածել, որ կարելի էր ինչ-որ բան այլ կերպ անել, որպեսզի դա տեղի չունենա։ Շատ դժվար է։ Երբեմն մտածում ես, ահա այսպես կարող էր այլ կերպ լինել, և միանգամից մի շարք փաստարկներ, որ կարող էր և ավելի վատ լինել։ Փաստացի ես պարզապես համոզված եմ, որ պատասխանատվությունը նաև իշխանությունների վրա է, սակայն առաջին հերթին պատասխանատու են նրանք, ովքեր հրահրեցին մասսայական անկարգություններ։ Իհարկե, դա ողբերգություն էր, և Աստված չանի, որ նման մի բան կրկնվի։ Նայեք, թե ինչ է այժմ արվում։ Կրկին հասարակությունը բաժանում են սևերի և սպիտակների։

-Նրանք, ովքեր Փաշինյանի կողմից են, և նրանք, ովքեր դե՞մ են։

-Ոչ։ Սպիտակները լուսավոր ուժերն են, սևերը՝ մութ ուժերը։ Այն ժամանակ նույն բանն էր արվում։ Ողջ նախընտրական քարոզարշավը կառուցվել էր բողոքական ընտրազանգվածի մոբիլիզացման վրա, և հիմնական կարգախոսները սև-սպիտակներն էին։ Սակայն քաղաքական գործիչը ոչ միայն իր գործողությունների համար է պատասխանատու, այլև նրանց արարքների, ովքեր նրա հետևից են գնացել։ Որովհետև նա իր ելույթներով ստեղծում է մի մթնոլորտ, որի դեպքում այդ գործողությունները հնարավոր են դառնում։ Ահա հիմա ասում են, որ երկրում կան սև ուժեր և սպիտակ ուժեր, և «նրանք, ովքեր մեզ հետ չեն, սև ուժեր են»։ Նախադրյալներ են ստեղծվում հանրությանը սև-սպիտակ նշանով բևեռացնելու համար։ Սրա հանդեպ չի կարելի անտարբեր լինել։

-Արդյո՞ք քաղաքական գործիչները երբևէ այլ կերպ են վարվել։ Դուք էլ եք այժմ ասում, որ նրանք, ովքեր իշխանության են, ամեն ինչ ապակայունացնում են և անվտանգության համար սպառնալիք ստեղծում։ Սա ևս այդ տրամաբանության մեջ է։

-Մենք չենք բաժանում հասարակությունը։ Ես կնոկրետ քաղաքական գործիչների մասին եմ խոսում։ Կոնկրետ մարդիկ, ովքեր դա անում են, կառավարության մասին։ Խնդրեմ, քննադատիր կառավարությունը, եթե այն ինչ-որ բան այն չէ անում, իսկ դու ընդդիմություն ես։ Քննադատիր ընդդիմադիրին, եթե նա ինչ-որ բան այն չի անում։ Սակայն մարդկանց սևերի և սպիտակների բաժանել․․․Մենք դրանով անցել ենք՝  կարմիրներ, սպիտակներ։ Տեսանք, թե ինչի դա հանգեցրեց։

-Միայն Հայաստանի ներքին քաղաքականությունը չէ, որ կան կարմիրներ և սպիտակներ կամ սևեր և սպիտակներ։ Ես կցանցանայի, որպեսզի Դուք Ձեր տեսակետն արտահայտեիք այն իրադարձությունների մասին, որոնք տեղի են ունենում հետխորհրդային տարածքում։ Դուք երկար ժամանակ նախագահել եք, հեռացել 2008 թվականին։ Այդ ժամանակ՝ օգոստոսին, Վրաստանում պատերազմ եղավ։ Ի՞նչ էիք մտածում այդ կոնֆլիկտի մասին և ի՞նչ եք այժմ կարծում։ Ինչո՞ւ այն տեղի ունեցավ, ինչի՞ արդյունքում։ Դա ռուս-վրացական պատմությո՞ւն է, թե՞ ավելի լայն բան է։

-Կարծում եմ՝ ավելի լայն է։ Ես նույնիսկ դա չէի անվանի ռուս-վրացական պատերազմ։ Այդ հարցերը դժվար է պարզեցնելը։

-Պետք չէ պարզեցնել։

-Նախ, կա էթնոս, որն այնտեղ (Հարավային Օսիայում) ապրում է։ Առաջին հերթին պետք է հարցնել՝ ինչ են նրանք ուզում։ Կա Վրաստան, և կա Ռուսաստան։ Դա այն ժամանակ տեղավորվում էր Սաակաշվիլիի հարաբերությունների ավելի լայն համատեքստում՝ վրացական աշխարհաքաղաքական առաջնահերությունների, այդ առաջնահերթությունների փոփոխման հարցով. ազգերի կամ էթնիկ խմբի, ռուսական հետաքրքրությունների, իր սահմանների մասով Ռուսաստանի հետաքրքրությունների ընկալման, Վրաստանի՝ իր հետաքրքրությունների ընկալման համադրում և ՆԱՏՕ-ի, ԱՄՆ-ի ընկալում, թե ինչպես են նրանք նայում դրան, որքանով են պատրաստ աջակցել կամ խրախուսել Վրաստանի նախագահին աշխարհաքաղաքական առաջնահերթությունների փոփոխման իր ջանքերում։ Մի շարք հարցեր, որոնք ինչ-որ պահի ձևավորում են պայթյունավտանգ մի խառնուրդ, որը կարող է պայթել, կարող է չպայթել։ Այս դեպքում արդեն շատ բան սկսում է կախված լինել առանցքային մարդկանց անձնային որակներից, ովքեր կառավարում են այդ գործընթանցները։ Նրանց խառնվածքից, պատասխանատվությունից, նրանից, թե որքան հեռու են նրանք պատրաստ գնալ և ինչ են պատրաստ զոհել իրենց ունեցած տեսլականի իրագործման համար։

Շատ հաճախ նման բաներ տեղի են ունենում այս կամ այն ղեկավարի անձնային որակների պատճառով։ Գնահատելով իրավիճակը՝ պետք է ոչ միայն հետաքրքրությունները վերլուծել, այլև գնահատել մարդու, այդ գործընթացի առանցքային ֆիգուրների անձնային բնորոշումը։ Զգու՞յշ է մարդը, թե անզգույշ, հաշվո՞ւմ է երեք քայլ առաջ, թե՞ չի հաշվում։ Սկզբից ինչ-որ բան անում է, հետո՞ մտածում, թե՞ հակառակը։

-Դուք երբևէ կպատկերացնեի՞ք, որ Ուկրաինայում տեղի կունենա այն, ինչ տեղի ունեցավ, և Ղրիմի հետ կկատարվի այն, ինչ կատարվեց։

-Կանխատեսե՞լ։ Ես երբեք չէի կարող մտածել, որ Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև կարող է պատերազմ լինել։ Դժվար էր երևակայելը, թե դա հնարավոր է։

-Իսկ ի՞նչ վերաբերմունք ունեք նրա հանդեպ, ինչ եղավ Ղրիմի հետ։ Կոպիտ ասած՝ Ղրիմն ո՞ւմն է։

-Այդ հարցով նույնպես արտահայտվել եմ։ Ամեն դեպքում, Ղրիմն առանձին պատմություն է։

-Սակայն այդ պատմությունն ինչ-որ մեկինն է։

-Ռուսները համոզված են, որ Ղրիմը ռուսական է։ Եվ պատմականորեն այն, անկասկած, ռուսական է։ Իմ՝ որպես ծնունդով ղարաբաղցու և Ղարաբաղի առաջին նախագահի վերաբերմունքն այն է, որ պետք է առաջին հերթին նայել, թե ինչ են մտածում մարդիկ, ովքեր ապրում են այդ հողում։ Խոսքն ինչի՞ մասին է։ Ինչ-որ քառակուսի կիլոմետր հողերի՞, թե՞ խոսքը, ամեն դեպքում, այն մարդկանց մասին է, ովքեր ապրում են այդ հողի վրա։

-Առավել հաճախ մտածում են քառակուսի կիլոմետրերի, քան մարդկանց մասին։

-Ցավոք սրտի։ Անհնար է մարդուն պոկել հողից, որի վրա նա ապրում է։ Համոզված եմ, որ դրանք ոչ միայն կիլոմետրեր են, այլև մարդիկ։ Դրա համար կա հանրաքվեի գործընթաց, կա ինքնորոշում հասկացություն։ Եթե հարգանք կա ազգի ինքնորոշման հանդեպ, ապա այդ բոլոր գործընթացներն անելով, ինչպես նորագույն պատմության մեջ տեղի ունեցավ մի շարք երկրներում, ճիշտ տարանջատում կլիներ այն դեպքում, երբ համատեղ կեցությունը վտանգի տակ է դնում մարդկանց կյանքն ու անվտանգությունը։

-Ճի՞շտ էր արդյոք անջատումը Ղրիմի դեպքում։

-Ամեն դեպքում, այն արդեն տեղի է ունեցել։ Ես Ղրիմում մի քանի անգամ եղել եմ՝ ոչ վերջին ժամանակներս։ Ի դեպ, այն ամենից հետո, ինչ տեղի ունեցավ, ես Ղրիմում չեմ եղել, և ․․․

-Ինչո՞ւ չեք եղել։

-Պարզապես չեմ եղել։ Ես ամռանը հանգստանում եմ Հունաստանում։ Սակայն մինչ այդ, լինելով Ղրիմում, ես հստակ հասկացա, որ բնակչության մեծամասնությունը կողմնորոշված է դեպի Ռուսաստանը, դա ակնհայտ էր։ Հավանաբար դա (Ղրիմի միացումը) կարող էր տեղի ունենալ մի փոքր այլ կերպ, այլ ճանապարհով, որը չէր հանգեցնի Դոնեցկում և Լուգանսկում հետագա արյունահեղությանը։

-Չե՞ք կիսվել ձեր պատկերացումներով Վլադիմիր Պուտինի հետ։

-Ես հակված չեմ իմ պատկերացումների մասին խոսել անձնական զրույցներում։ Էթիկայի տեսանկյունից՝ դա ճիշտ չէ։

 



* Հարգելի ընթերցող, մեր տեքստերում վրիպակ գտնելու դեպքում, խնդրում ենք սեղմել «Ctrl+Enter» կոճակները, և բացվող պատուհանում նշել այդ մասին. այնուհետև հաստատել` սեղմելով «Ուղարկել» կոճակը

Orphus համակարգ